Projekt Jak by to było mówić w języku bezczasowym? jest inspirowany relatywną naturą czasu w fizyce współczesnej, głównie szczególną i ogólną teorią względności Alberta Einsteina oraz koncepcją wszechświata blokowego.  Poza tym praca zakorzeniona jest w osiągnięciach neuronauki czasu, a także w różnorodnych sposobach myślenia o czasie i wyrażania go w innych językach.

Celem projektu jest stworzenie interaktywnego narzędzia do doświadczania przez odbiorców sztuki komunikacji bezczasowej. Jest to innowacyjne podejście do eksploracji koncepcji czasu w sztuce.

Artystka konstruuje nowe, autorskie gramatyki języka bezczasowego, po to, by przybliżyć język do opisu czasu w nieintuicyjnym ujęciu fizyków. Artystkę interesuje czy można funkcjonować bez czasu liniowego. Czy jest możliwe, by wyrażać choćby własne myśli w języku bezczasowym  i jaki to ma wpływ na postrzeganie rzeczywistości.

Kluczową ideą jest dla niej wszechświat blokowy. To fascynująca koncepcja, która zaprzecza naszemu zdrowemu rozsądkowi, w której, za Einsteinem, przeszłość, teraźniejszość i przyszłość współistnieją jako części niezmiennej czasoprzestrzeni. Wszystkie zdarzenia są „zapisane” w bloku przestrzenno-czasowym, a wybrane mogą być postrzegane jako – na przykład – jednoczesne z odpowiedniej perspektywy. Co więcej, dla określonego obserwatora będącego stosownie daleko i mającego odpowiednią prędkość, zamieniona może być nawet chronologia tych wydarzeń (ceną jest wówczas utrata jakiegokolwiek powiązania przyczynowo-skutkowego). Widz oglądający film, w którym każda klatka reprezentuje jeden moment w czasie doświadcza akcji po kolei, ale przecież cały film istnieje już (jednocześnie) na taśmie. Wszechświat blokowy nie oznacza jednak braku dynamiki, tylko jego zmiany postrzegane są w ramach naszego lokalnego punktu widzenia. Wszechświat blokowy jako model fizyczny w teorii względności Einsteina, który przedstawia czasoprzestrzeń jako stałą, czterowymiarową strukturę, dostarcza również fizycznego uzasadnienia dla filozoficznej koncepcji eternalizmu.

A zatem, w tym ujęciu, przechodzenie z jednej chwili do kolejnej może być złudzeniem, wszystko istnieje naraz – nic tak naprawdę na głębszym poziomie rzeczywistości nie upływa. Natura czasu nie jest tu taka jak zakłada gramatyka języków nowożytnych. Nie mamy gramatyki, która stwierdzałaby zdarzenie „było” względem mnie, ale „jest” względem” Ciebie.

Jak powiedział znakomity włoski fizyk teoretyczny Carlo Rovelli: „Nie wolno nam dać się zmylić nieadekwatnej gramatyce”. Z badań neuronauki wiemy, że świadomość nie tworzy ciągłej, liniowej narracji, tylko działa w sposób nieciągły. Mózg rozumie czas poprzez obwody neuronalne służące do określania odległości- przestrzeni, co potwierdzają także metafory czasu. Z przeglądu różnych języków, m.in. z Ameryki Południowej, szczególnie interesujące okazuje się odwrócone odwzorowanie przestrzenno-czasowe. Przykładowo, w języku andyjskiego plemienia Aymara mówi się o przyszłości jako o czymś za plecami mówiącego, a o przeszłości jako o czymś przed mówiącym.

Projekt odpowiada na pewną lukę w nieintuicyjnym ujęciu czasu w sztuce. Z obserwacji wynika, że w sztuce dotychczas raczej zajmowano się czasem głównie w tradycyjnym ujęciu np. w odniesieniu do jego przemijalności.

Projekt jest realizowany w ramach stypendium KPO dla Kultury i określany przez organizatora stypendium jako przedsięwzięcie z obszaru sztuk wizualnych, związane ze stworzeniem możliwości współpracy w formie wirtualnej lub stacjonarnej ze specjalistami z innych sektorów, w tym z sektora nauki, technologii i przedsiębiorstw. Artystka łączy tu sztukę m.in. z lingwistyką, fizyką oraz technologią. 

Zapraszając do interakcji z narzędziem tłumaczącym komunikaty na język bezczasowy, autorka skłania do myślenia o czasie poprzez język – inaczej niż liniowo. Jak wiadomo, na przykład z badań Lery Boroditsky, profesor kognitywistyki, język ma duże znaczenie w rozumieniu rzeczywistości.

Twórczyni dąży do poszerzenia świadomości społeczeństwa na temat różnych koncepcji czasu pojawiających się w fizyce,  które są stosunkowo trudne do zrozumienia. Z drugiej strony stają się przez projekt osiągalne, możliwe do doświadczenia poprzez sztukę. Przede wszystkim mogą być wartościowe w kontekście sposobu gospodarowania czasem w codzienności oraz poszerzać perspektywę życiową. Tworzy gramatyki języka bezczasowego, w drodze samodzielnych badań,  bez użycia sztucznej inteligencji oraz w wyniku rozmów z konsultantami. Za pomocą tych gramatyk narzędzie sugerować będzie bezczasowość lub odmienne znaczenie czasu.  Sztuczna inteligencja zostanie wykorzystana do programowania aplikacji na bazie wspomnianych gramatyk.

Narzędzie do komunikacji bezczasowej stanowi część większego projektu, w którym artystka zajmuje się różnymi koncepcjami czasu przy użyciu wielu środków wyrazu. Artystce bliski jest mit doświadczeniowy, dlatego chętnie przeprowadza różne eksperymenty zaprzęgając narzędzia z innych dziedzin w pole sztuki.

Konsultanci zaproszeni do projektu:
Dr hab. Tomasz Piekot, Zakład Współczesnego Języka Polskiego w Instytucie Filologii Polskiej (Wydział Filologiczny), Uniwersytet Wrocławski
Dr inż. Maciej Mulak, fizyk, dydaktyk z Politechniki Wrocławskiej, współautor podcastu „Fizyki bez Zamulania” (razem z Lucyną Róg )
Dr Piotr Migdał, fizyk kwantowy oraz ekspert z Ai i wizualizacji danych
Prof. UAM dr hab. Marcin Kilarski, filolog, Wydział Anglistyki
Mgr Artur Kawiński, antropolog, filolog
Dr Bogna Bartosz, psycholog, Uniwersytet Dolnośląski DSW, Wrocław

Artystka pragnie serdecznie podziękować szanownym konsultantom oraz wszystkim osobom, z którymi miała przyjemność rozmawiać o projekcie.

Najważniejsza bibliografia:
Barbour J., Koniec czasu, Copernicus Center Press Sp. z o.o., Kraków 2023
Barbour J., Nowa Teoria Czasu, Punkt Janusa, Copernicus Center Press Sp. z o.o., Kraków 2021
Buonomano D, Mózg władca czasu, Prószyński i S-ka, Warszawa 2019
Bodanis D., E=mc2, Wydawnictwo CiS, 2005
Hawking S., Krótka historia czasu, Wydawnictwo Zysk i S-ka, 2024
Lakoff G., Johnson M., Metafory w naszym życiu, Wydawnictwo Aletheia, Warszawa 2020
Rovelli C., Tajemnice czasu, Wydawnictwo Ferie Science, 2019

#kpodlakultury#stypediumkpo